Έλιοτ

antifono.gr

Αλέξανδρος Στεργιόπουλος


Ο ποιητής που βλέπει το τέλος του κόσμου πριν το τέλος του χρόνου. Ο ποιητής που ανακαλύπτει την αιτία πίσω από τη δημιουργία του. Ο ποιητής που αποκάλυψε τη δύναμη μιας γλώσσας παρεξηγημένης, αδίκως καταδικασμένης στην πομφόλυγα της σοβαροφάνειας. Η αγγλική γλώσσα βρήκε την οδό διαφυγής που ζητούσε και στο ξέφωτο που της έδωσε ο ποιητής έλαμψε και εξήγησε τις πιο όμορφες και δύσκολες εικόνες της ζωής. Ερμήνευσε τη ζωή. Στάθηκε στο κατώφλι αυτής, κοίταξε και η ματιά του διέτρεξε χρόνους, εποχές, συνάντησε άλλους ποιητές, λόγια άφθαρτα και μετά πάτησε στο κενό ανάμεσα στη σύλληψη και τη δημιουργία, ανάμεσα στην κίνηση και την πράξη. Απομόνωσε την παύση και συγκεντρώθηκε για να ακούσει τον λυγμό της, τον παλμό της, την ανάσα της... Έψαυσε τις ρίζες που άρχιζαν να μεγαλώνουν και να δένονται, για πάντα, με το τέλος του κόσμου για να ορίσουν την αρχή και πάλι το τέλος. Η Έρημη Χώρα ήταν μπροστά του, η χώρα ήταν νεκρή, η χώρα των κάκτων και των κούφιων-παραγεμισμένων ανθρώπων. Δεν υπήρχε τίποτα. Μόνο δίψα για να ξεδιψάσει και αναμονή για το δροσερό αεράκι που φιλά το μαραμένο ρόδο και τα φύλλα σώματα κοκκινίζουν, τεντώνονται για να κρατήσουν μια στάλα νερό, ένα δάκρυ, ενώ τα αγκάθια σκοτώνουν τη φρίκη. Και ενώ όλα τελειώνουν σε αυτή τη Χώρα, αναγεννιούνται στα Κουαρτέτα που μόνο τέσσερα μπορεί να ναι. Σαν τις εφτά σφραγίδες της Αποκάλυψης. Ο ποιητής που μίλησε και στη γλώσσα μας ήταν ο Τόμας Στερν Έλιοτ. Σεβασμός και δέος...

ΟΙ ΣΠΟΥΔΕΣ, Ο PRUFROCK, ΤΟ ΝΟΜΠΕΛ
Ο Τόμας Στερνς Έλιοτ γεννήθηκε στις 26 Σεπτεμβρίου 1888 στον Άγιο Λουδοβίκο του Μιζούρι. Η γενιά του κρατά από τον Ανδρέα Έλιοτ που μετανάστευσε γύρω στα 1670 από το East Coker του Somerset της Αγγλίας για να εγκατασταθεί στη Μασαχουσέτη της Αμερικής. Γενιά εμπόρων, κληρικών, νομομαθών και διανοουμένων.

Ο Τ. Σ. Έλιοτ σπούδασε πρώτα (1906-1910) στο πανεπιστήμιο του Harvard όπου ο καθηγητής του Irving Babitt επηρέασε σημαντικά τη στροφή του προς τη γαλλική λογοτεχνία και την πρόσφατη τότε κίνηση του Συμβολισμού. Το 1910-1911 ακολούθησε μαθήματα γαλλικής λογοτεχνίας και φιλοσοφίας στη Σορβόννη. Έπειτα γυρίζει πάλι στο Harvard και μελετά μεταφυσική, λογική, ψυχολογία, ινδική φιλολογία και σανσκριτικά. Στις παραμονές του πρώτου πολέμου τον βρίσκουμε στη Γερμανία και τον επόμενο χρόνο στο Merton College της Οξφόρδης όπου σπουδάζει αρχαία ελληνικά και συνεχίζει τις φιλοσοφικές του μελέτες. Το πρώτο του ώριμο ποίημα, “Το ερωτικό τραγούδι του J Alfred Prufrock”, δημοσιεύεται σε περιοδικό στα 1915. Τον ίδιο χρόνο παντρεύτηκε. Την εποχή εκείνη κερδίζει τη ζωή του διδάσκοντας στο σχολείο ενός προαστίου του Λονδίνου γαλλικά, λατινικά, κατώτερα μαθηματικά, ιχνογραφία, κολυμβητική, γεωγραφία, ιστορία και μπέιζμπολ. Λίγο αργότερα αλλάζει επάγγελμα και γίνεται τραπεζιτικός υπάλληλος, στη Lloyds Bank. Στα 1918 εγγράφεται στο αμερικάνικο ναυτικό, αλλά δεν γίνεται τελικά δεκτός για λόγους υγείας. Αργότερα συμμετέχει στον εκδοτικό Faber and Faber και είναι (ως το 1965) ένας από τους διευθυντές του. Από το 1923 ως τις παραμονές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου δημοσίευσε “Το Κριτήριον”. Στα 1927 έγινε άγγλος υπήκοος και ταξίδεψε ξανά στην Αμερική, πρώτη φορά ύστερα από 18 χρόνια, στα 1932. Πήρε το βραβείο Νόμπελ το 1948. Πέθανε στις 4 Ιανουαρίου 1965.

Η ΕΡΗΜΗ ΧΩΡΑ
Το πιο διάσημο ποίημα του Έλιοτ, “Η Έρημη Χώρα”, δημοσιευμένο το 1922, είναι στάση σε χρόνο προηγούμενο. Στο μέλλον της Σίβυλλας που όταν την ρωτάνε “Σίβυλλα τι θέλεις; αυτή απαντά “Αποθανείν θέλω”. Η απόκριση της είναι η κατάληξη στην παρατήρηση “Με τα μάτια μου είδα τη Σίβυλλα να κρέμεται σε ένα μπουκάλι και όταν την ρώτησαν...” Το ποίημα αφιερώνεται στον Έζρα Πάουντ, φίλο του Έλιοτ, και περιγράφει το βαθύ αίσθημα απογοήτευσης το οποίο προέρχεται από τη συλλογική εμπειρία του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και τις προσωπικές ωδίνες του ποιητή. Το ποίημα στην ουσία είναι σύνθεση στιγμών που τονίζουν το αίσθημα της δίψας, της δίψας για απόδραση απ' αυτή τη χώρα. Ξεκινά με το “Η ταφή του νεκρού” και ο κύκλος κλείνει με το “Οι κούφιοι άνθρωποι”. Ακολουθούν τα “Μαρίνα”, “Δυσκολίες πολιτευομένου”.

Διαβάζοντας την “Έρημη Χώρα” καταλαβαίνεις αμέσως τη μοναδική διάρθρωση του ποιητικού σώματος. Η αφήγηση του έχει τον ζωηρό χτύπο της καρδιάς, τις άπειρες διακλαδώσεις της φαντασίας και την άγρια ομορφιά του πραγματικού. Ο Έλιοτ, “αθόρυβα”, αλλάζει ποιητική σκηνή και φτάνει σε εκρηκτική κορύφωση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα “Οι κούφιοι άνθρωποι”. Ξεκινά με αναφορά στο δισυπόστατο του ανθρώπου -Είμαστε οι κούφιοι άνθρωποι/είμαστε οι παραγεμισμένοι άνθρωποι- το “ντύνει” με το μεταφυσικό στοιχείο και περνά τόσο διακριτικά στου θανάτου τη βασιλεία των ονείρων. Το τοπίο του θανάτου, της απόλυτης ερημιάς... Στο τελευταίο μέρος θα φτάσει στην αρχή, την αρχή των παιδιών -Γύρω γύρω όλοι/στη μέση το φραγκόσυκο φραγκόσυκο... για να μας αποκαλύψει πώς τελειώνει ο κόσμος: έτσι τελειώνει ο κόσμος/όχι μ' ένα βρόντο μα μ' ένα λυγμό”. Ο Έλιοτ προειδοποιεί και γνωρίζει στον άνθρωπο Οτι Σου εστιν/είναι η ζωή”, ήτοι σε σένα ανήκει η ζωή. Γι' αυτί και στο “Μαρίνα” ζητά να ακούσει το κάλεσμα της τσίχλας και να αφήσει τη ζωή του. Η ομορφιά και η δύναμη του λόγου του Έλιοτ βρίσκεται (και) στη φράση “η δασοκελάηδιστη καταχνιά”! Όλα όσα είναι, είδε, αισθάνθηκε, αναδημιούργησε, εδώ, για πάντα.

ΤΕΣΣΕΡΑ ΚΟΥΑΡΤΕΤΑ
Αν “Η Έρημη Χώρα” τον τοποθέτησε στο επίκεντρο της παγκόσμιας ποίησης, τα “Τέσσερα Κουαρτέτα” του εξασφάλισαν την υστεροφημία του. Οι κριτικοί της εποχής το χαρακτήρισαν μεγαλειώδες και είναι. Το “σώμα” των “Κουαρτέτων” αποτελείται από τέσσερα μεγάλα ποιήματα. Η ποιητική σύνθεση ενσωματώνει σειρά θεμάτων τα οποία ήταν ουσιώδη στο πρότερο έργο του. Παρ' όλα αυτά, το μήκος και η διάταξη, συνδυασμένα με επιμονή και ωριμότητα, επέτρεψαν στον Έλιοτ να τα απλώσει σε μεγαλύτερο βάθος και με μεγαλύτερη συνεκτικότητα. Οι τίτλοι των ποιημάτων αφορούν σε μέρη που είχαν σημασία για τον ποιητή. Γι' αυτό και η αποκωδικοποίηση του μηνύματος περνά από τη χαρτογράφηση και τη γνωριμία με τους... ποιητικούς τόπους.

Το “Burn Norton” αφορά σε ένα μοναχικό και εγκαταλειμμένο αρχοντικό του 14ου αιώνα στο Aston-sub-Edge, κάτω από τους λόφους του Cotswold, στο Gloucester. Εκεί κοντά είχε ζήσει ο Έλιοτ το καλοκαίρι του 1934. Αναπτύσσεται σε τέσσερις ενότητες και ολοκληρώνεται με τη συνύπαρξη, τη συμπόρευσης ύλης και μη ύλης. Την περιγραφή του αδύνατου και το “ξάφνιασμα του χρόνου”. Το “East Coker” προέρχεται από ένα μικρό χωριό στο Somerset, στα σύνορα των κομητειών Dorsetshire και Somersetshire. Στο ενοριακό παρεκκλήσι του Somerset βρίσκεται θαμμένη η τέφρα του Έλιοτ. Το “EastCoker” συνδέεται με τους προγόνους του από την πλευρά του πατέρα του, που έζησαν εκεί για δύο περίπου αιώνες, αλλά και της μητέρας του. Εδώ, μας δίνει ξεκάθαρα το μήνυμα του. Τη σκέψη του που κινεί τα “Κουαρτέτα” και εντοπίζεται στη φράση “Στην αρχή μου είναι το τέλος μου”. Ο χρόνος αμετακίνητος. Και εδώ τέσσερις ενότητες και το τέλος ανήκει στις λέξεις και στην προσπάθεια του να μάθει να τις χρησιμοποιεί. Το “The Dry Salvages” προέρχεται από μια ομάδα βράχων μ' ένα φάρο στα ανοιχτά της Μασαχουσέτης. Η μεταφορά του τίτλου στα γαλλικά μας οδηγεί στο “οι τρεις άγριοι”. Ο βράχος συμβολίζει την κίνηση του ακίνητου, ενώ ο ποιητής συναντά το υγρό στοιχείο. Το τέλος επικεντρώνεται στο σημείο διατομής του άχρονου με τον χρόνο. Το τελευταίο, το “Little Gidding”, το έχει εμπνευσθεί από το χωριό της περιφέρειας Huntingtonshire, θρησκευτική κοινότητα του λόγιου Nichola Ferrar. Ο αναγνώστης ταξιδεύει εκτός χρόνου και στο τέλος ο Έλιοτ του θυμίζει ότι από το ίδιο σημείο τελειώνουν και αρχίζουν τα πάντα. Φωτιά και ρόδο θα γίνουν ένα. Το τέλος και η αρχή θα συναντηθούν.

Ο ΣΕΦΕΡΗΣ ΜΠΡΟΣΤA ΣΤΟ “ΕΛΙΟΤΙΚΟ” ΣΥΜΠΑΝ
Το πορτρέτο του Τ. Σ. Έλιοτ θα έμενε ανολοκλήρωτο για μας αν δεν κάναμε αναφορά στον Γιώργο Σεφέρη. Η ελληνική λογοτεχνική σκηνή δεν θα γνώριζε τόσο καλά (και τόσο γρήγορα) το “Ελιοτικό” σύμπαν αν δεν ήταν αυτός. Ο έλληνας νομπελίστας, νεαρός, στέκεται μπροστά στο “θηρίο” της “Έρημης Χώρας” και μένει όρθιος. Η μετάφραση του μνημονεύεται μέχρι σήμερα,ενώ η εισαγωγή και τα σχόλια του είναι φωτεινοί οδοδείκτες για το έργο του Έλιοτ. Η πρώτη έκδοση της “Έρημης Χώρας” καταγράφεται τον Ιούλιο του 1936 και η οριστική, με διορθώσεις και προσθήκες, τον Αύγουστο του 1973.

Η μετάφραση είναι το πιο σημαντικό σε αυτή την εργασία. Το να προσπαθείς να αποδώσεις τον ποιητικό λόγο μιας ξένης γλώσσας στο ύφος και τους κανόνες της δικής σου, μοιάζει με περίπατο σε ναρκοπέδιο. Απαιτούνται λεπτοί χειρισμοί που δεν θα αλλοιώσουν το νόημα και την αισθητική του έργου που μελετάς. Ο μεταφραστής δεν έχει δικαίωμα να προχωρήσει σε διαδικασία “εξελληνισμού” του αλλοδαπού, λογοτεχνικού προϊόντος. Βέβαια, το τελικό αποτέλεσμα οφείλει να είναι κατανοητό στο κοινό, εν προκειμένω το ελληνικό, δίχως υπερβολές, αυθαιρεσίες και ωμές παρεμβάσεις. Ο Σεφέρης φαίνεται ότι δεν αμέλησε τίποτα απ' αυτά και μας παρέδωσε μια ουσιαστική και εμβριθή μετάφραση-μελέτη ενός τόσο σημαντικού έργου. Οι “ελληνικοί” στίχοι, αν κάτσουμε και τους σκεφτούμε καλά, δείχνουν ότι κάθε λέξη έχει επιλεχθεί με προσοχή. Η αφηγηματική ροή του ποιήματος δεν ορρωδεί σε κανένα σημείο. Είναι ζωηρή, αποπνέει φρεσκάδα και ταιριάζει απόλυτα στις απαιτήσεις της ελληνικής γλώσσας όπως και στο χρονολογικό πλαίσιο στο οποίο παραδίδεται στο ελληνικό κοινό. Παράδειγμα:

Είμαστε οι κούφιοι άνθρωποι

Είμαστε οι παραγεμισμένοι άνθρωποι

Πού σκύβουνε μαζί.

Καύκαλα μ' άχερα γεμάτα, αλίμονο!

Απόσπασμα από το “Οι Κούφιοι Άνθρωποι”. Η ακρίβεια στην επιλογή των λέξεων και στην τοποθέτηση των σημείων στίξης προσφέρουν κρυστάλλινη δύναμη. Όχι “κένοι”, αλλά “κούφιοι”, όχι “γεμισμένοι” αλλά παραγεμισμένοι”. Τα δύο επίθετα δεν έχουν τυχαία επιλεχθεί. Το ουσιαστικό “Καύκαλο”, στον πληθυντικό, έρχεται να ενώσει τα προηγούμενα, να προετοιμάσει για την έκπληξη και την ειρωνεία. Γι' αυτό και το κόμμα (,) μετά το “γεμάτα” και το θαυμαστικό (!) να ακολουθεί.

Η μετάφραση, όμως, θα έμενε στον “αέρα” αν η ελληνική έκδοση της “Έρημης Χώρας” δεν συνοδευόταν από την εισαγωγή και τα σχόλια του Γ.Σ. Σαν καλός ανθολόγος μας παρέχει και το κατάλληλο ερμηνευτικό πλαίσιο, όχι μόνο του συγκεκριμένου ποιήματος, αλλά, όσο γίνεται, της ποίησης του Τ. Σ. Έλιοτ. Επιπλέον, μέσα απ' αυτήν αναδεικνύει την αξία και τα ερωτήματα στα πρέπει να απαντά η ποίηση. Δίχως τον Σεφέρη, ο Έλιοτ θα ήταν γνωστός-άγνωστος για μας.

ΣΥΜΒΟΛΟ ΤΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ
Ο Έλιοτ υπήρξε ένας από τους πιο τολμηρούς καινοτόμους της ποίησης του 20ου αιώνα. Ασυμβίβαστος τόσο με το κοινό όσο και με τη γλώσσα. Έμεινε πιστός στην άποψη του ότι η ποίηση πρέπει να αναπαριστά την πολυπλοκότητα του σύγχρονου πολιτισμού στη γλώσσα. Αναπόφευκτα, λοιπόν, μας οδηγούσε σε δύσκολη ποίηση. Παρ’ όλα αυτά, η επιρροή του στη σύγχρονη ποιητική δήλωση υπήρξε τεράστια.

Η ποίηση του, από τον “Προύφροκ” (1917) ως τα “Τέσσερα Κουαρτέτα” (1943), αντανακλά την ανάπτυξη ενός Χριστιανού συγγραφέα. Το πρώιμο έργο, ιδιαίτερα “Η Έρημη Χώρα”, ουσιαστικά είναι αρνητικό, πεσιμιστικό, η έκφραση του τρόμου από την οποία ξεκινά η αναζήτηση για έναν ανώτερο κόσμο. Γίνεται ορατός στο έργο που ακολουθεί, ειδικά στα “Κουαρτέτα”. Μολαταύτα, ο Έλιοτ πάντα πρόσεχε να μη γίνει “θρησκευτικός ποιητής” και συχνά υποτιμούσε την ισχύ της ποίησης ως θρησκευτική δύναμη. Ωστόσο, τα δράματα του είναι περισσότερο χριστιανικές απολογίες. Στα δοκίμια του, τα ύστερα, συνηγορεί υπέρ ενός παραδοσιακού τρόπου στη θρησκεία, την κοινωνία και τη λογοτεχνία συμπεριφορά αντίθετη με την ποιητική του δραστηριότητα. Μπορεί ο Έλιοτ του “Notes towards the Definition of Culture” (1948) να είναι μεγαλύτερος απ’ αυτόν της “Έρημης Χώρας”, εντούτοις δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η παράδοση γι’ αυτόν είναι ζωντανός οργανισμός που περιλαμβάνει παρελθόν και παρόν σε συνεχή αλληλεπίδραση.

Ο ποιητής στο τέλος της ομιλίας του στη παραλαβή του βραβείου Νόμπελ το 1948, υποστήριζε:

Νομίζω ότι στην ποίηση άνθρωποι από διαφορετικές χώρες με διαφορετική γλώσσα αποκτούν κατανόηση ο ενός του άλλου, κάτι που εξακολουθεί να είναι απαραίτητο. Και αντιλαμβάνομαι το βραβείο Νόμπελ όταν δίνεται σε έναν ποιητή, ως ισχυρισμό για την υπερεθνική αξία της ποίησης. Για να το επιβεβαιώσουμε είναι απαραίτητο, από καιρό σε καιρό, να προσδιορίζουμε τον ποιητή: στέκομαι μπροστά σας, όχι για τη δική μου αξία, αλλά σαν ένα σύμβολο της σημασίας της ποίησης.

Πηγές:
- Θ. Σ. Έλιοτ, “Η Έρημη Χώρα. Και άλλα ποιήματα”, μετάφραση Γιώργος Σεφέρης, Εκδόσεις Ίκαρος
-nobelprize.org
-toperiodiko.gr