Της Στέλλας Μίτιλη,
Τόσο στην τέχνη όσο και στη φιλοσοφία, πολύ συχνά οι έννοιες και οι όροι που χαρακτηρίζουν ένα ρεύμα τίθενται εκ των υστέρων, γεγονός από το οποίο δεν ξέφυγε και ο ρομαντισμός. Σήμερα με τον όρο «ρομαντισμός» αναφερόμαστε τόσο στο καλλιτεχνικό κίνημα του 18ου αι. όσο και στην τεχνοτροπία που ακολουθεί κάποιος συναισθηματικός και ερωτικός, δόθηκε δε και για τις δύο έννοιες προφανώς όχι τυχαία, αλλά μάλλον διότι σχετίζονται. Ετυμολογικά, προέρχεται από τη λέξη «ρομά», που έχει πολλές σημασίες, και το γαλλικό “romantisme < romantique”. Ξεκινώντας, έτσι, ως κίνημα πρωτοπορίας, φτάνει στις μέρες μας να χρησιμοποιείται σε συζητήσεις για να χαρακτηρίσει έναν άνθρωπο, μία κατάσταση, κάποιες στιγμές και, ακόμα παραπέρα, φτάνει στις μέρες μας να… χάνεται με οποιαδήποτε από τις δύο σημασίες κι αν εκληφθεί.
Ο Ρομαντισμός, λοιπόν, αποτέλεσε καλλιτεχνικό ρεύμα με κέντρο τη Γερμανία, που εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη και επηρέασε τη λογοτεχνία, τη μουσική και τις εικαστικές τέχνες. Μετά το διαφωτισμό και την αναγέννηση, αποτέλεσε ένα από τα πιο ισχυρά πνευματικά κινήματα, που, μάλιστα, βασίστηκε σε ιδέες του Ζαν Ζακ Ρουσσώ και βασικοί του εκπρόσωποι ήταν οι Γκαίτε, Λόρδος Βύρων, Βίκτωρ Ουγκό, Σοπέν, Γκόγια και πάρα πολλοί άλλοι, ενώ παράλληλα, έλκυε πρόσωπα μη γνωστά ως «ρομαντικοί», όπως είναι ακόμα και ο Φρόιντ ή ο Μαρξ.
Επρόκειτο για μια αντίδραση, μια εξέγερση στους περιορισμούς και τους κανόνες, που επέβαλλε στην τέχνη το κοσμοείδωλο του νεοκλασικισμού, της μιμητικής αναβίωσης, δηλαδή, μιας υποτιθέμενης ελληνικής αρχαιότητας και συνδεόταν με το πολιτικό φιλελευθερισμό. Μοναδικό πρόταγμα του ρομαντισμού ήταν, επομένως, η ανατροπή αυτού του εξορθολογισμένου μοντέλου, το οποίο «αφάνιζε» τα συναισθηματικά και δημιουργικά στοιχεία, που συγκροτούν τελικά έναν άνθρωπο. Σύμφωνα με τον καθηγητή Ροζάνη, ο ρομαντισμός στηρίζεται στον ουτοπισμό και αποτελεί την πλέον καίρια αντίσταση στη νεωτερικότητα, στον πολιτισμό της λογικής, ενώ ρομαντισμός και ουτοπισμός ενώνονται στη φράση «τα πάντα είναι ενεργήματα της ψυχής του ανθρώπου», με την έννοια της «ψυχής» να πηγάζει από τη φράση του Αριστοτέλη «το Ανθρώπινο πάσχειν…». Σε αντίθεση με τον κλασικισμό που είναι κυρίως νοολογικός και λογόκεντρος και στηρίζεται στην πραγματικότητα και το ρεαλισμό, ο ρομαντισμός αποστρέφεται τη λογική, ή ορθότερα τη μονόπλευρη κυριαρχία της, και την εμπειρική ανάλυση των πραγμάτων και γι’ αυτόν όλα ξεκινούν από το συναίσθημα, το λυρισμό, τη φαντασία, το άλογο μέρος της ανθρώπινης φύσης. Κύριο χαρακτηριστικό του είναι η έμφαση στη δημιουργία μιας ονειρικής ατμόσφαιρας, μιας ισχυρής συγκίνησης μέσω της τέχνης με μεγαλύτερη ελευθερία.
Μετά, λοιπόν, την ανάλυση του ρομαντισμού ως καλλιτεχνικού ρεύματος, γρήγορα κανείς διαπιστώνει, ότι δεν απέχει πολύ στην ουσία του από την καθημερινή έννοιά του. Όπως ο ρομαντισμός, στην αρχική του έννοια, αφορά την ελεύθερη έκφραση των πραγματικών συναισθημάτων του καλλιτέχνη, που τελούν σε αρμονία με τη φύση -η ομορφιά των φυσικών φαινομένων αποτελεί την πραγματική έννοια του ρομαντισμού-, μέσω των γνήσιων και πρωτότυπων έργων του, που πηγάζουν από τη ψυχή του και δε «δανείζονται» στοιχεία από αλλού, έτσι και με τη δεύτερη έννοιά του, συνίσταται σε μια αυθόρμητη, πηγαία στιγμή, ένα συναίσθημα που εξωτερικεύεται και δημιουργεί την «ρομαντική ατμόσφαιρα». Μάλιστα, με βάση τον καθηγητή Λιαντίνη, ο ρομαντισμός, σαν τεχνοτροπία, είναι η μία (μαζί με τον κλασικισμό) από τις δύο μοναδικές μορφές τέχνης που είναι ευρύτερες και μπορούν να αποτελέσουν τρόπο και στάση ζωής.
Φυσικά, στην σημερινή πραγματικότητα, δεν πρέπει να συγχέεται ο «ρομαντικός» με το «γλυκανάλατο» και το «μελό»… Ο ρομαντισμός δεν είναι κάτι τεχνητό, που το «φοράει» κανείς στην περίσταση που αρμόζει, για να επιτύχει τον σκοπό του ούτε συγκεκριμένες πράξεις που μαθαίνει κανείς… Ούτε, βέβαια, συνοδεύεται πάντα από ενθουσιασμό, δράμα, ένδοξες νίκες ή happy end (τουλάχιστον όχι μόνο του, αλλά και με τα προβλήματα μιας σχέσης)… Ο πραγματικός ρομαντισμός είναι απότοκο της έλξης δύο ανθρώπων, της αληθινής αγάπης, του ειλικρινούς ενδιαφέροντος ανεξαρτήτως του αποτελέσματος, και λέξεις που σχετίζονται με αυτόν είναι η «αγνότητα», η «εντιμότητα» και ο «έρωτας», καθώς και η «αυτοκυριαρχία», η «αυτοπειθαρχία» και η «συνεχής προσπάθεια».
Αναμφισβήτητα, υπάρχουν καταστάσεις και κινήσεις που κατά γενική παραδοχή και από την εμπειρία θεωρούνται «ρομαντικές». Όμως, ο ρομαντισμός, που μπορεί να κάνει κάποιον ευτυχισμένο πραγματικά, έστω και για μια στιγμή, μπορεί να κρύβεται σε μικρές ενέργειες, σε κινήσεις διαφορετικές από αυτές που υπάρχουν στερεοτυπικά στο μυαλό των ανθρώπων ανάλογα με τον καθένα, σε μικρές λεπτομέρειες που κάνουν, όμως, τη διαφορά, σε πράγματα που μπορεί να περνούσαν απαρατήρητα, αλλά τα προσέχει αυτός που πρέπει να τα προσέξει, να τα καταλάβει και να τα εκτιμήσει… Ίσως μια διαφορά ανάμεσα στους δύο παραπάνω «ρομαντισμούς» είναι ότι το αντίθετο του πρώτου είναι ο «ρεαλισμός», ενώ του δεύτερου είναι η «ψυχρότητα», η «αναισθησία», ή ακόμη η «ρηχότητα»…
Ωστόσο, σήμερα, σε μια κοινωνία που δε γνωρίζει ακριβώς πού βρίσκεται, ο ρομαντισμός τείνει σιγά σιγά να εξαφανίζεται τόσο από την τέχνη όσο και από την καθημερινότητα γενικά των ανθρώπων. Αναφορικά με το πρώτο σκέλος, το βάρος θα πέσει στην αλλαγή της νοοτροπίας των ανθρώπων· και αυτό σημαίνει ότι ο κυριότερος λόγος της «παρακμής» του ρομαντισμού είναι η κυριαρχία του κέρδους σε κάθε τομέα της ανθρώπινης ζωής. Πολλοί βλέπουν πια την τέχνη και τη μόδα σαν μια βιομηχανία παραγωγής κερδών παρά σαν έναν τρόπο έκφρασης και οι άνθρωποι φαίνεται να προτιμούν τον υπερρεαλισμό και ίσως τον ιμπρεσιονισμό. Ο κόσμος περιορίζεται στην αναπαραγωγή ίδιων ιδεών και σκέψεων και σε απλές λύσεις που δίνει η τεχνολογία, χωρίς να υπάρχει πια χώρος για φαντασία και δημιουργικότητα. Αλλά ακόμα και τους λίγους που συνεχίζουν να έχουν καλλιτεχνικές τάσεις, οι συνθήκες δεν τους βοηθούν. Όλα εμπορευματοποιούνται, το προσωπικό συμφέρον τίθεται υπεράνω όλων και οι «καλλιτέχνες» έχουν πάψει να δημιουργούν και επαναπαύονται σε μικρές αλλαγές ήδη υπαρχόντων, «έτοιμων» δημιουργημάτων, που διευκολύνουν το εύκολο, γρήγορο και συνεχές κέρδος. Τα παραπάνω εξηγούν την σταδιακή εξαφάνιση του ρομαντισμού στην Τέχνη.
Όμως, ο ρομαντισμός σαν τρόπος ζωής;
Αναμφισβήτητα, οι άνθρωποι μεγαλώνοντας δε μπορούν να βλέπουν το ίδιο ρομαντικά τα πάντα, όπως όταν ήταν πιο νέοι, γεμάτοι όνειρα και προσδοκίες από την ζωή, πιο αθώοι και αγνοί, χωρίς τόσες δεύτερες ή ακόμα και κακοπροαίρετες σκέψεις. Είναι αναπόφευκτο, με την σταδιακή ανάληψη όλο και περισσότερων ευθυνών, να μην απομακρυνθούν από το ρομαντισμό και να πλησιάζουν στο ρεαλισμό. Θα ήταν, άλλωστε, παράλογο και ίσως μη υγιές… Όμως, αυτό συνέβαινε πάντα… Το ζήτημα είναι πως με το πέρασμα του χρόνου η κοινωνία, όλο και περισσότερο, «σνομπάρει» κάθε είδους ρομαντισμό και βυθίζεται σε μια δίνη ρεαλισμού. Ιδίως οι νέοι από πολύ νωρίς πια αναγκάζονται να παραμερίσουν τις ρομαντικές τους τάσεις. Δε σημαίνει ότι απαραίτητα παλαιότερα ήταν όλα καλύτερα, όμως αναμφίβολα, λείπουν από τη σημερινή γενιά πολλά στοιχεία του ρομάντζου που ξεχώριζαν, όπως μια σεμνότητα, μια γνησιότητα. Μικρές κινήσεις, απλά πράγματα χάνονται από τις σκέψεις και την ιδεολογία των ανθρώπων…
Με πρόφαση μια υποτιθέμενη «ειλικρίνεια» και ακόμα, την ισότητα των δύο φύλων, οι άνθρωποι σταματούν να κάνουν μια όμορφη, γλυκιά κίνηση απλώς για να την κάνουν, απλώς από καλοσύνη, χωρίς σκέψεις από πίσω και με πηγαίο αυθορμητισμό. Δε χρειάζεται στο όνομα του ρεαλισμού, να σταματά το λεγόμενο «τακτ», οποιοσδήποτε στολισμός της συμπεριφοράς, οποιαδήποτε ευγενική πράξη, που θα έκανε κάποιον άλλον να νιώσει όμορφα, επειδή είναι θεωρητικά ανούσια, αν «έχει λάβει ο άλλος το μήνυμα»… Στην πραγματικότητα είναι απολύτως αναγκαία, για να μην πω, ότι μετράει περισσότερο από οτιδήποτε, και αυτό λείπει από την κοινωνία…
Ίσως, οι συνθήκες έχουν κάνει τους ανθρώπους πιο επιφυλακτικούς, αλλά και καχύποπτους, ακόμα και κακεντρεχείς· τους έχουν οδηγήσει από έναν κόσμο ξεχειλισμένο από ρομαντισμό σε έναν κόσμο ανασφάλειας και υλισμού. Ίσως φταίει ότι όσο περνά ο καιρός, οι άνθρωποι γίνονται όλο και πιο έξυπνοι, με ή χωρίς εισαγωγικά, και καταλαβαίνουν περισσότερα. Ίσως, πάλι, φταίει η υπερέκθεση των πάντων και η καταπάτηση κάθε ηθικής αξίας… Δεν είναι παράλογο… Πού να βρεθεί ρομαντισμός όταν δεν υπάρχει συναίσθημα, φαντασία, μυστήριο; Όταν η σάρκα υπερβαίνει το πνεύμα; Μάλλον στ’ αλήθεια ο ρομαντισμός πάει μαζί με τις ηθικές αξίες, αλλά και τις ανάγκες της εποχής… Ο κόσμος είναι μπερδεμένος, βρίσκεται σε σύγχυση, όπως και ο πολιτισμός. Οι περισσότεροι άνθρωποι προχωρούν χαμένοι και αποπροσανατολισμένοι, «ικανοποιούμενοι» από επιπόλαιες και περιστασιακές σχέσεις και αναζητώντας την ηδονή της στιγμής, χάνοντας συνάμα κάθε ουσία.
Είναι τόσο αστείο, όσο και αξιοθρήνητο, να νομίζει κανείς ότι αυτή είναι η ευτυχία και να σκορπίζει και να αναλώνει τον εαυτό του στα ασήμαντα και τα επουσιώδη. Διάβασα κάπου πρόσφατα για την «κακή» αποκλειστικότητα και μοναδικότητα στις σχέσεις που έχει επιβάλλει ο ρομαντισμός, αλλά και για την ανάγκη (;) να απεγκλωβιστούμε πια από αυτά τα στερεότυπα, ότι δηλαδή κάποιος αγαπάει κάποιο μόνο αν είναι αποκλειστικά μαζί του… Δυστυχώς, αυτή και πολλές άλλες αντιλήψεις περνούν σιγά σιγά στη νοοτροπία των ανθρώπων. Αυτή ακριβώς η υπεραπελευθέρωση των ηθών είναι ο λόγος που έχει οδηγηθεί η κοινωνία στο σημείο που βρίσκεται τώρα. Παράλληλα, η πίστη, η αγάπη, η οικογένεια, αξίες θεμελιώδεις για την ζωή, αμφισβητούνται κατάφωρα… Η πίστη είναι κατάντια και η οικογένεια βάρος… Όμως, αλήθεια πώς να πορευτεί κανείς χωρίς αυτές τις αξίες και ποιό στόχο να έχει;
Ο ρομαντισμός χάνεται πίσω από τις οθόνες, τα πληκτρολόγια και τις διαδικτυακές συνομιλίες. Χάνεται από τη στιγμή που κάποιος μένει στο «μ’αρέσεις» και εννοεί προφανώς εμφανισιακά, πριν καν προλάβει να γνωρίσει τον άλλο. Σαφώς, πρέπει να υπάρξει μια αρχή και η πιο πρόσφορη και συνήθης είναι αυτή. Όμως, το πρόβλημα είναι να τελειώνει σε αυτό. Τότε είναι που δεν υπάρχει ουσία, που όλα είναι επιφανειακά και που χάνεται κάθε αυτοσεβασμός και μαζί του κάθε ρομαντισμός και κάθε μαγεία. Τότε, δημιουργούνται σχέσεις «τοξικές», όπου ο ένας είναι με τον άλλον όχι γι’ αυτό που είναι, αλλά γι’ αυτό που ελπίζει ή φαντάζεται πως είναι, με τη ψευδαίσθηση ότι αφού «περνούν καλά», δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα.
Αργά ή γρήγορα, όμως, θα αναδειχθεί και όλα θα τελειώσουν, αφού πρόκειται για κάτι ιδεατό, ανύπαρκτο, μια μάταιη και λυπηρή προσπάθεια να ταιριάξει το πρόσωπο που έχει απέναντί του με την ιδεατή εικόνα, χωρίς να προσπαθήσει να καταλάβει ποιόν πραγματικά έχει απέναντί του. Κι αυτό μπορεί να οφείλεται στην άγνοια, το φόβο ή την απελπισία…Είναι πολύ πιθανό έως βέβαιο, ότι στην εξέλιξη της σχέσης πολλά θα απομυθοποιηθούν και πολλά ελαττώματα θα εμφανιστούν -κανείς δεν είναι ιδανικός άλλωστε- και εκεί ακριβώς είναι που φαίνεται τι πραγματικά αξίζει, αφήνοντας λίγο χώρο και για τη λογική, πέρα από το συναίσθημα.
Συνεπώς, το βέβαιο είναι ότι οι άνθρωποι στην εποχή μας δέχονται πιο εύκολα πράγματα που δε θα έπρεπε να δέχονται… Έχουν σταματήσει να έχουν διάθεση για προσπάθεια, καθώς υπάρχει τόση προσφορά, τόση εύκολη «ευχαρίστηση»· δυστυχώς, μην έχοντας ζήσει την πραγματική ευχαρίστηση, ώστε να καταλάβουν στη σύγκριση πόσο λίγο και ανούσιο είναι αυτό που τους προσφέρεται· δυστυχώς, ξεχνώντας εύκολα. Και δυστυχώς, στην προσπάθεια κάλυψης του κενού εκτιμούν πράγματα δεδομένα, πράγματα που ίσως, ακόμα, να φάνταζαν χυδαία παλαιότερα και με αυτόν τον τρόπο ο ρομαντισμός αποκτά άλλο νόημα… Λιγότερο ουσιώδες… Και είναι ανάγκη να επαναπροσδιοριστεί…
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου