Οι στιχουργοί...

 

https://www.rocknrollmonuments.gr/arthrographia/item/2021-2021-07-30-16-02-48.html

Πάνε κάμποσα χρόνια από τότε που ψάχναμε με λαχτάρα να δούμε αν ένας δίσκος βινυλίου είχε ένθετο με τους στίχους ή, έστω, τους εμφάνιζε στο οπισθόφυλλο. Κι αυτό ήταν -τουλάχιστον για μένα και τους φίλους μου- ένα από τα σημαντικά κριτήρια, για να αποφασίσεις να τον αγοράσεις.

Νοσταλγεί ο Τάκης Κρεμμυδιώτης 

Ακούγεται πλέον απίστευτο, κι όμως ήταν αληθινό. Την εποχή εκείνη οι περισσότεροι διάβαζαν προσεκτικά και συχνά αποστήθιζαν τους στίχους των τραγουδιών. Έτσι ένιωθαν τα τραγούδια πιο «δικά» τους, αλλά και το στιχουργό περισσότερο φίλο τους.

Πες μου το φίλο σου, λοιπόν, να σου πω ποιος είσαι. Ή, αλλιώς, πες μου το αγαπημένο σου συγκρότημα, να σου πω ποιος είσαι. Υπερβολικό; Λιγάκι, όχι όμως και πάρα πολύ. Είναι προσωπικό μυστήριο το πώς λειτουργεί η ευρύτερη τέχνη σε κάθε αποδέκτη της. Δεν υπάρχουν απόλυτοι κανόνες, αλλά μόνο κάποιες γενικότερες τάσεις, που μπορεί εύκολα κάποιος να διαπιστώσει. Άλλος, λοιπόν, θέλει να ταυτιστεί με το στιχουργό, άλλος απλά να μάθει περισσότερα για τον κόσμο του και άλλος να δει αν πληροί τις απαράβατες προϋποθέσεις για να γίνει τελικά φίλος του. Εδώ δεν υπάρχει σωστό και λάθος. Υπάρχει όμως μια κοινή συνισταμένη στις τρεις παραπάνω προσεγγίσεις των στιχουργών: το (δυστυχώς ξεχασμένο) ενδιαφέρον για τους ίδιους τους στίχους.

Γι’ αυτό θέλω να μιλήσω κι εγώ. Όχι όμως για τους πιο ανάλαφρους ή «στρατευμένους» (και γι’ αυτό προφανώς «ανέντιμους») σε οποιονδήποτε σκοπό στίχους που πλαισιώνουν όμορφες και μη μουσικές, οι οποίες κατακτούν τους καταλόγους επιτυχιών ή προσφέρουν ευρύτερη δημοτικότητα στους δημιουργούς τους. Με ενδιαφέρουν αποκλειστικά οι περιπτώσεις που οι πλαισιωμένοι από εξαιρετικές μουσικές στίχοι είναι λίγο - πολύ ποιητικοί, αλληγορικοί, «φιλοσοφικοί» ή αλλιώς ανθρωποκεντρικοί και απευθύνονται σε απαιτητικότερα ακροατήρια. Που αποστρέφονται κάθε είδος μιζέριας, χωρίς να συνοδεύουν απλά τις νότες, αλλά στέκονται ισότιμα πλάι τους, αν δεν τις υπερβαίνουν.

Κακά τα ψέματα, τέτοιοι στιχουργοί υπήρχαν αρκετοί μέχρι και τη δεκαετία του ’80. Φυσικά, υπήρξαν και αργότερα και υπάρχουν και στις μέρες μας, αν και πλέον αποτελούν είδος υπό εξαφάνιση. Ναι, το είπα και παραπάνω ότι νοσταλγώ, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι αρνούμαι την εξέλιξη, συντηρώντας απλά μια παλαιολαγνεία. Βλέπετε, εδώ και κάμποσο καιρό πολλοί άνθρωποι ισχυρίζονται πως δεν έχουν χρόνο, ενώ στην πραγματικότητα δεν έχουν υπομονή, να ακούσουν οποιονδήποτε λόγο, αλλά μόνο να εκφέρουν. Κι όπως φαίνεται, αυτό πολύ δύσκολα θα διαφοροποιηθεί στο μέλλον. Οπότε, τι απομένει; Το παρελθόν.

Σωστό;

Λάθος!

Η μουσική και γενικότερα η τέχνη δε γνωρίζει τι σημαίνει παρελθόν, αφού «ζει» διαρκώς σε κάθε στιγμή του παρόντος που εσύ την ανακαλείς.

Κι έτσι, και οι επτά στιχουργοί -ή καλύτερα ποιητές που γράφουν και μουσική- που επέλεξα έδρασαν μεν κυρίως στο παρελθόν, αλλά ανήκουν στο αέναο παρόν. Δε θα πω κάτι για τους πολλούς που δε χώρεσαν εδώ, αφού στην καρδιά καθενός από εμάς όλοι οι καλοί χωράνε.

Τώρα, για να μην ανάψουν τα αίματα, θα μπορούσα να πω, όπως πονηρά συνηθίζεται, ότι η σειρά με την οποία αναφέρονται δεν είναι αξιολογική. Όμως, τι θα μπορούσε να είναι; Αλφαβητική; Εντάξει, το W είναι μετά το H, αλλά ακολουθείται από το D; Άσε, μακριά από μένα καλύτερα. Άλλωστε, ποτέ δε συμπάθησα τους ψεύτες.

Peter Hammill

Ο Πέτρος Ιωσήφ Ανδρέας Χάμμιλλ έχει μια θέση στην καρδιά μου. Τη σχέση μου με τη μουσική του μόνο love at first sight δεν την έλεγες, αλλά, ευτυχώς πολύ σύντομα, κι ενώ ετοιμαζόμουν να κάνω πράξη το “The Least We Can Do Is Wave to Each Other” αποχαιρετώντας τον, έπεσα πάνω στο "Refugees". Τι δεν είχα ως τότε καταλάβει; Έλα ντε… Μετά όμως τα κατάλαβα όλα. Τον διάβαζα με την ίδια προσοχή που έδινα στον Ελύτη και τον Καρυωτάκη κι όταν άκουσα το “Over” τον τοποθέτησα στο πλάι τους. Άντε, λίγο παρακάτω. Ως τότε δε μπορούσα να φανταστώ ότι ένας πολύ επώδυνος χωρισμός μπορούσε να μην έχει ούτε ένα τόσο δα ίχνος μιζέριας και να είναι τόσο βαθιά αναγωγικός. Τουλάχιστον για εμένα και για τους άπειρους φίλους του, που χρόνια και χρόνια τον παρακαλούν να παίξει κάτι από αυτό ζωντανά, αρκούμενοι στις λίγες φορές που άκουσαν την ανατριχίλα του “Time Heals”.

Ο Hammill δεν ήταν ποτέ απλά ένας ποιητής, αλλά ένας οραματιστής διανοούμενος με καθαρόαιμη ποιητική έκφραση. Ήπιων τόνων, απίστευτα σεμνός, υπερβολικά ευγενικός και κάθε φορά έτοιμος να απολαύσει αυτό που οι περισσότεροι στη θέση του θεωρούσαν ως αγγαρεία: μια συνέντευξη. Κι όταν οι ερωτήσεις «ξέφευγαν», ενθουσιαζόταν τόσο που έλεγες πως ήταν αληθινά ευτυχισμένος. Έχει δημοσιεύσει τα βιβλία Killers, Angels, Refugees (1974) και Mirrors, Dreams, Miracles (1982), ενώ υπάρχει και η ανάλυση της στιχουργικής του από τον Dagmar Klein στο βιβλίο Shouting down the passage of time (2000). Καλύτερα όμως να ασχοληθεί κάποιος με τα ίδια τα τραγούδια του που βλέπουν τη ζωή με το διαπεραστικό βλέμμα ενός υπερευαίσθητου χαρισματικού παρατηρητή, ο οποίος δε θα τα παρατήσει πριν φτάσει στην ίδια την ουσία της.

Roger Waters

Ο επίσης χαρισματικός Roger Waters δίδαξε από τα 70s πώς θα είναι η (στιχουργική) ποίηση στα 80s. Έτσι απλά. Και μη ξεχνάτε: τα απλά είναι τα δύσκολα. Είναι ο άνθρωπος που «στενοχώρησε» περισσότερο από κάθε άλλον τον μεγάλο David Gilmour, που όσο κι αν προσπάθησε, δεν κατάφερε να γράψει στίχους όπως έπαιζε κιθάρα. Όποιος αντιλήφθηκε το μεγαλείο του Ρογήρου πριν το 1973, θα πρέπει σίγουρα να είναι άξιος θαυμασμού. Όταν ήρθε το “The Dark Side of the Moon” επαναπροσδιορίστηκε η σημασία που είχαν οι στίχοι στην ηλεκτρική μουσική. Κι ύστερα, όταν ακολούθησε το “Wish You Were Here”, λύγισαν ακόμα και οι τελευταίοι δύσπιστοι. Η λιγότερο ψυχεδελική πλευρά των Pink Floyd ακουγόταν χάρη (και) στο μπάσο και τους στίχους του Waters το ίδιο (περισσότερο) μαγική, με τον κόσμο να αποστηθίζει ευαίσθητους κινηματογραφικής διάστασης στίχους, που ως τότε δε συναντούσε κανείς στη rock. Όχι έτσι, πάντως.

Καθημερινά περιστατικά έπαιρναν άλλες διαστάσεις (who knows which is which and who is who), καταστάσεις συμπλέκονταν με θεωρητικά αντιφατικά συναισθήματα και γεννούσαν νέες εικόνες κυρίως αδιέξοδες, αλλά ποτέ μίζερες. Οι τρομεροί στίχοι του πέτυχαν και κάτι άλλο, μάλλον μοναδικό: ενώ συνήθως σε ένα τραγούδι περιμένεις τη στιγμή που θα ακουστεί το κιθαριστικό σόλο (και ιδιαίτερα όταν παίζει ο Gilmour), στην περίπτωση των Pink Floyd περίμενες να ακουστεί όχι μόνο το ρεφρέν, αλλά και τα κουπλέ. Κι αυτό δε θυμάμαι να έγινε σε ανάλογο βαθμό (έστω και μια φορά) σε κάποια άλλη περίπτωση.

Bob Dylan

Ο ίδιος ο Robert Allen Zimmerman έγραψε στα απομνημονεύματά του ότι φιλοδοξούσε να γράψει τραγούδια «σημαντικότερα κι απ’ τη ζωή». Αυτό, όπως καλά ξέρετε, εκτός από σημαντική μουσική απαιτεί και σημαντικό στίχο. Κι αυτόν τον τελευταίο, τον είχε και με το παραπάνω. Διεισδυτικό, καυστικό, κάποιες φορές ανυπότακτο και ίσως «επαναστατικό» με την κυριολεκτική έννοια του όρου και όχι αυτήν που έχει επικρατήσει. Από τη μια μπορείς να πεις ότι βοήθησε το γεγονός ότι ξεκίνησε στα 60s, επειδή “The Times They Are a-Changin'”, αλλά, από την άλλη δε μπορείς να είσαι και τόσο σίγουρος, αφού και τότε χρειαζόταν πολύ “Blood on the Tracks” για να δώσεις στη folk ηλεκτρική διάσταση.

Ευτυχώς κατάλαβε νωρίς ότι τα τραγούδια του δεν είναι δυνατό να τραγουδιούνται από άλλους, όπως οι Peter, Paul & Mary ή ο Stevie Wonder, ακόμα κι αν τα κάνουν επιτυχίες. Προτίμησε το αυτονόητο, δηλαδή να πορευτεί “Like A Rolling Stone”, πότε "Tangled Up in Blue", πότε "Knockin' on Heaven's Door", αλλά μέχρι και σήμερα "Forever Young" για να υπερασπιστεί τη δημιουργία του. Ο Dylan δεν ήταν μια συνηθισμένη περίπτωση: ήταν μαχητής. Αυτό του το αναγνώριζαν ακόμα και όσοι δε συμφωνούσαν μαζί του. Έλεγε πως «Ένα τραγούδι μοιάζει με ένα όνειρο, που προσπαθείς να κάνεις πραγματικότητα» κι αυτό, τελικά, φαίνεται πως προσπαθούσε πάντα να κάνει. Ακόμα και το βραβείο Nobel που του απονεμήθηκε το 2018, αφορούσε «τη δημιουργία νέων ποιητικών εκφράσεων στη μεγάλη Αμερικανική μουσική παράδοση».

Neil Young

Ο Neil Young επιφανειακά δεν έχει αυτό που εννοούμε ως ποιητικό λόγο. Έχει όμως ένα πάθος που μοιάζει τόσο «ακατέργαστο» για την ελευθερία, την κοινωνική ισότητα και τη δικαιοσύνη, που συχνά παίρνει ανάλογη μορφή. Στα πάρα πολλά χρόνια της δημιουργίας του μπορεί να μεταπήδησε από τη folk-rock στην country ή και το σκληρότερο rock, αλλά πάντα προσαρμόζοντας τα μουσικά πλαίσια της έκφρασης στο δικό του χαρακτηριστικό τρόπο. Οι στίχοι του έχουν την ίδια ακριβώς δυναμική τόσο στις ακουστικές του μπαλάντες, όσο και στις ροκάδικες στιγμές του. Ακούραστος στο πέρασμα του χρόνου και ανικανοποίητος από την έκβαση των πραγμάτων, δεν παύει να τραγουδά για τον αγώνα απέναντι στους ισχυρούς, για την εξάλειψη κάθε μορφής βίας και για το δικαίωμα να ονειρεύεσαι.

Ήταν εξαρχής και παραμένει απόκοσμος οραματιστής μιας καλύτερης κοινωνίας, όπου οι όλοι άνθρωποι τυγχάνουν αδιακρίτως του ίδιου σεβασμού. Κι αυτό του το όραμα έχει εκφραστεί με πολύ όμορφο τρόπο σε δίσκους όπως οι “After the Goldrush” ή “Ragged Glory”, με αμεσότερο για το ευρύ Αμερικανικό κοινό τρόπο, ο οποίος όμως μπορεί άνετα να «μιλήσει» και στους πιο απαιτητικούς Ευρωπαίους. Μια κατηγορία μόνος του, λοιπόν, και πώς αλλιώς, όταν έχει κολλήσει ένσημα στο “Déjà Vu”;

Van Morrison

Το άμεσα αναγνωρίσιμο Irish rock & roll του Van the Man, γείτονα του Hammill στο πανέμορφο Bath, πήρε μέσα του όλη την ορμή του Belfast και των Them. Πήρε και πολλά folk, jazz, blues και soul στοιχεία. Κι αυτά δεν αφορούν μόνο τη μουσική του, αλλά, φυσικά, και τους στίχους του, που αποπνέουν την ευαισθησία της ποίησης του Yeats, πάνω στην οποία χτίστηκε η ηπιότερη μουσική πλευρά του, που στο πέρασμα του χρόνου έγινε η κύρια έκφρασή του. Τα άλμπουμ “Tupelo Honey”, “Astral Weeks” και “Moondance” έφεραν στο φως τις εικόνες της φαντασίας του, που ακόμα κι όταν έμοιαζαν καθαρά ερωτικές, έπαιρναν το συναίσθημα και το πήγαιναν σε άλλα επίπεδα. Κι αυτά, μη χρησιμοποιώντας καθόλου περίτεχνες ή επιτηδευμένες λέξεις.

Όσοι από εσάς επιθυμούν να διατρίψουν στους στίχους του, μπορούν να διαβάσουν το εκτενές και δημοσιευμένο από το CUP άρθρο Into the Mystic: The Aural Poetry of Van Morrison του Peter Mills. Αλλά, κατά βάση, αυτό το ταξίδι είναι από εκείνα που είναι προτιμότερο να τα κάνεις μόνος σου. Και αφού φτάσεις στον προορισμό (πράγμα που αμφιβάλλω, μιας και τέτοια ταξίδια κρατούν μια ζωή), τότε μπορείς να δεις τι λένε και οι άλλοι. Να σας ιντριγκάρω τώρα; Ο Van είναι ο καλύτερος τραγουδιστής της αγάπης όλων των εποχών. Δεν του φαίνεται, ε;

Gil Scott-Heron

Όχι, ο ασυμβίβαστος ποιητής Gil Scott-Heron δεν απευθυνόταν μόνο στους Αφρο-Αμερικανούς, αλλά σε όλη την ανθρωπότητα που διψούσε για ισότητα και δικαιοσύνη. Μη σας μπερδέψουν οι αυτοπροσδιορισμοί του ως "bluesologist" ή «Ένας μαύρος αφιερωμένος στην έκφραση της χαράς και της υπερηφάνειας του να είσαι μαύρος». Μπορεί να θεωρείται ως ο πατέρας του hip-hop, αλλά, παρακαλώ πολύ, μην ξεχνάτε ότι το δικό του το hip-hop ήταν αρκετά διαφορετικό από το σημερινό. Σε όλα. Υπήρξε έμπνευση για πολλούς, ένας ακοίμητος υπερασπιστής των αδυνάτων, αλλά και ένας διαμαρτυρόμενος με επιχειρήματα σε κάθε κατάχρηση εξουσίας. Και η διαμαρτυρία του αυτή γινόταν με καταιγισμό φράσεων, που είχαν αναμφισβήτητη λογοτεχνική μορφή.

Μιλούσε για την αποτυχία των πολιτικών συστημάτων, τις κοινωνικές ανισότητες, τη ματαιότητα του Αμερικανικού ονείρου, τις ολέθριες συνέπειες της χρήσης αλκοόλ και ουσιών και την έλλειψη ανθρωπιάς. Όχι όμως παραπονούμενος, αλλά διαμαρτυρόμενος και μάλιστα με τρόπο που μπορούσε να σε αγγίξει άμεσα. Έντυνε τους στίχους του με jazz, funk και soul εξαιρετικής ποιότητας, με τρόπο ώστε η μουσική του να ξεχωρίζει από τις ανάλογες και να φτάνει ακόμη και μέχρι τα σαλόνια εκείνων που έλεγχε. Ευτυχώς, δεν έμοιασε “Like the forest buried beneath the highway, Never had a chance to grow”, μιας και Η Επανάσταση που δε θα Αναμεταδιδόταν από την Τηλεόραση έγινε τελικά δια ζώσης.

Patti Smith

Ύστερα από τα “Horses”, “Radio Ethiopia”, “Easter” και “Wave”, δεν υπήρχε κανείς που να μην είχε αντιληφθεί την ποιητική διάσταση των στίχων της Patricia Lee Smith. Ειλικρινά, δε με απασχολεί καθόλου το ανόητο ερώτημα εάν η Patti είναι μια μουσικός που αγαπά την ποίηση ή μια ποιήτρια που ξέρει από μουσική. Σημασία έχει να εστιάσουμε στην αμφίδρομη πρότασή της, που αναμφίβολα ξεκίνησε περισσότερο ως μουσική και εξελίχθηκε με τρόπο ώστε να κυριαρχείται από την ποιητική. Κι αυτό όμως σχετικό είναι, αφού είχε εκδώσει τέσσερις ποιητικές συλλογές πριν το ντεμπούτο της.

Στους στίχους της η αναζήτηση του νοήματος της ζωής και του θανάτου μέσα από τις λέξεις περνά από το σιαμαίο δίδυμο του έρωτα και της θυσίας, προσπαθώντας να διατηρήσει μια φωτεινή ματιά ακόμα και στα τοπία όπου το φως έχει δύσει. Ψάχνει σαν αιώνια έφηβος την αλήθεια, χαίρεται όταν ανακαλύπτει τη συμπόνοια και εξυμνεί τις δυνάμεις που μπορούν να αποκτήσουν οι άνθρωποι, όταν μοιράζονται την ανάγκη να παλέψουν για κάτι αληθινά καλό.